Техничка поддршка за подобрување на овозможувачката средина за граѓанските организации во Република Северна Македонија
  ВЛИЈАТЕЛНИ ПОЛИТИКИ И ВКЛУЧУВАЊЕ ВО ПРОЦЕСИТЕ НА ОДЛУЧУВАЊЕ
ВЛИЈАТЕЛНИ ПОЛИТИКИ И ВКЛУЧУВАЊЕ ВО ПРОЦЕСИТЕ НА ОДЛУЧУВАЊЕ

Закон за јавни собири
Со овој закон се уредува начинот на остварување на уставно загарантираното право на протест. Бидејќи граѓанските организации често прибегнуваат кон јавни протести како алатка за подигнување на гласот и загриженоста во врска со одредени политики, како и за други цели на застапување, поволното законодавство е суштинско за граѓанските организации да уживаат, без непотребно мешање, во слободата на собирање. Законот го дефинира значењето на поимот јавен собир и го разграничува од други собири кои не се поврзани со изразување мислење или протест.

Врз основа на претходните проценки на законот, граѓанските организации се засегнати од следните прашања:

  • Должностите на организаторот на собирот не се доволно прецизно и јасно дефинирани во однос на: организирање на служба за обезбедување (чл. 4.1 ЗЈС), загрозување на личната безбедност (чл. 4.3 ЗЈС) и соодветните прекршочни санкции за непочитување;
  • Странците треба да бараат дозвола за организирање јавен собир (чл. 8 ЗЈС);
  • Пропишаните казни се релативно високи и може да ја обесхрабрат употребата на оваа демократска алатка.

Закон за слободен пристап до информации
Пристапот до информации е клучен предуслов за поголема вклученост на граѓанските организации во процесите на креирање политики. Новиот закон за слободен пристап до информации е донесен во 2019 година и предвидува неколку новини кои се очекува да го подобрат пристапот до информации. Се заснова на принципите на максимална отвореност, проактивна обврска за објавување податоци, ограничен број ограничувања и процедури за олеснување на пристапот до информации. Со цел да се подобри спроведувањето, со новиот закон регулаторната комисија е трансформирана во агенција која има надлежност да ги санкционира и казни одговорните органи кои не го почитуваат законот.

Закон за референдум и други облици за непосредна демократија
Со овој закон се утврдува процедурата за иницирање, спроведување и распишување референдум (национален или локален), граѓанска иницијатива и градски собир. Иако граѓанските организации не ги користат често, тие остануваат значајна алатка за влијание врз политиките и одлуките и се од суштинско значење за демократијата. Во изминатиот период имаше неколку случаи кога граѓански организации иницираа локални референдуми.

Искуството од локалните референдуми покажа неколку проблеми со кои се соочуваат граѓанските организации при обидот да иницираат референдум за одредено прашање од јавно значење:

  • Потребниот праг од минимум 20 % потписи за поддршка на иницијативата за референдум од населението со право на глас во односната општина (чл. 36 став 1) е неоправдано висок и ги обесхрабрува граѓанските организации да ги промовираат локалните референдуми како алатка за демократско учество .
  • Поддршката од 20 % потписи што треба да се соберат за 15 дена, претставува непотребно оптоварување за граѓанската организација и делува како дестимулација за користењето на овие важни демократски алатки.

Закон за лобирање
Новиот Закон за лобирање е донесен во јуни 2021 година. Согласно овој закон, поведување на граѓанска иницијатива согласно закон, комуникација помеѓу здруженија и фондации основани согласно Законот за здруженија и фондации со органите на извршната и законодавната власт и органите на единиците на локалната самоуправа не се третираат како лобирање.

Деловник за работа на Владата
Деловникот за работа на Владата пропишува обврска на министерствата да ги објавуваат предлог-законите на својата веб-страница и на ЕНЕР за консултација (чл. 68-а). Рокот од 20 дена по објавувањето за заинтересираните страни (вклучувајќи ги и граѓанските организации) да дадат мислење, коментари и препораки е значително пократок во споредба со другите земји од регионот (на пример, триесетдневен период за консултации во Хрватска). Министерството во извештајот за проценка на влијанието на законските прописи ги наведува добиените коментари и доколку не ги прифати дава соодветно оправдување за тоа. Не постои обврска за објавување предлог-закони кои треба да се донесат по итна постапка.

Кодекс на добри практики за учество на граѓанското општество во процесот на креирање политики
Кодексот не е закон сам по себе, туку листа на незадолжителни препораки што Владата ги доставува до јавната администрација за вклучување и учество на граѓанското општество во процесот на креирање политики. Ја дефинира областа на соработка, видовите и фазите на соработка (информации, консултации, дијалог, партнерство) и инструментите (на пр. веб-страница на ЕНЕР, јавни настани итн.). Кодексот го одредува Одделението за соработка со граѓански организации при Генералниот секретаријат на Владата како клучна фокусна точка помеѓу граѓанските организации и јавната администрација.

Насоки за ПВР
Насоките и Методологијата се подзаконски акти на Деловникот за работа на Владата кои го насочуваат процесот на проценка на влијанието на регулативата. Слично на Кодексот за добри практики за учество на граѓанското општество во процесите на креирање политики, тие се издаваат во форма на меко право. Тие го регулираат процесот на проценка на регулаторното влијание на предложеното законодавство. Еден од клучните елементи на ПВР е процесот на консултации со засегнатите страни (вклучувајќи ги граѓанските организации) каде што се дадени неколку насоки за процесот на консултации. Меѓутоа, формулацијата на одредбите и која форма на консултации ќе се користи зависат исклучиво од дискреционото право на министерствата и другите тела. Во праксата не е невообичаено да се забележат неконстантни и различни пристапи за спроведување на процесот на ПВР меѓу различни министерства, но понекогаш дури и во рамките на истото Министерство за различни законски иницијативи.

Закон за младинско учество и младински политики
Овој закон е донесен во јануари 2021 година и има за цел да ги регулира формите на младински организации и учеството на младите во процесите на одлучување релевантни за нив. Ги дефинира критериумите за тоа што може да се смета за младинска организација, како и улогата и функцијата на националните младински чадор-организации и националното младинско собрание. Законот предвидува и формирање на национално советодавно тело за младински политики како и правна потврда на локалните младински совети. Допрва треба да се донесат подзаконските акти за негова имплементација, а законот сè уште не е целосно функционален.

Други закони релевантни за учество
Вклучувањето на граѓанските организации во процесот на креирање политики во одредени области е предмет на регулирање на конкретни закони. Иако развојот на граѓанските организации не е во фокусот на овие закони, законските решенија предвидени во нив може да имаат значително влијание врз потенцијалот на граѓанската организација да биде активен учесник во политичките и процесите на одлучување.

  • Во Законот за животна средина се вели дека здруженијата (не фондациите) кои работат на прашања поврзани со заштитата на животната средина се „загрижена јавност“ во контекст на законодавството за животна средина. Оваа одредба им дава право да ги оспорат одлуките на Министерството за прифаќање на плановите за животна средина, па дури и да бараат налог за забрана. Тие, исто така, може да ги оспорат интегрираните дозволи А и Б кои се задолжителни за секој субјект што може да ја загадува животната средина. Сепак, практичните искуства покажуваат дека постои потреба за засилување на гласот на граѓанските организации во областа на животната средина.
  • Законот за Народен правобранител ги вклучува граѓанските организации во Механизмот за граѓанска контрола, тело во рамките на институцијата Народен правобранител кое работи на следење на работата на јавното обвинителство за превенција и заштита од дела на тортура и нечовечко и понижувачко постапување од страна на полицијата или затворските власти.
  • Законот за им дава овластување на граѓанските организации да поведат судска постапка (actio popularis) за заштита од дискриминација која погаѓа поголем број луѓе. Со ова е поврзан и неодамна изготвениот нов Закон за парнична постапка каде што е предвидена нова посебна парнична постапка за заштита на колективните права и интереси. Оваа постапка ќе го зајакне статусот на граѓанските организации во судските постапки и нивната моќ да покренуваат предмети.
  • Законот за земјоделство и рурален развој предвидува формирање локални акциски групи (ЛАГ) како клучни чинители во локалниот развој на руралните области. Поголемиот дел од постоечките ЛАГ се регистрирани како здруженија и тие се регулирани со Правилникот за критериумите за упис во регистарот на локалните акциски групи.

Покрај горенаведените закони, постојат дополнителни закони кои се однесуваат на вклучувањето на граѓанските организации во процесите на донесување политики и одлуки кои во помала мера се релевантни за овозможувачка средина во која би можела да делува една граѓанска организација. Тоа се:

  • Законот за извршување на санкции со кој се регулира пристапот на граѓанските организации до затворските установи заради следење и заштита на правата на лицата лишени од слобода.
  • Законот за заштита на природата со кој се регулира учеството на граѓанските организации во работата на Националниот совет за заштита на природата.
  • Законот за просторно и урбанистичко планирање, кој, иако експлицитно не ја предвидува улогата на граѓанските организации, обезбедува рамка за учество и влијание на јавноста во процесот на урбанистичко планирање.

 

Закон за јавни собири
Со овој закон се уредува начинот на остварување на уставно загарантираното право на протест. Бидејќи граѓанските организации често прибегнуваат кон јавни протести како алатка за подигнување на гласот и загриженоста во врска со одредени политики, како и за други цели на застапување, поволното законодавство е суштинско за граѓанските организации да уживаат, без непотребно мешање, во слободата на собирање. Законот го дефинира значењето на поимот јавен собир и го разграничува од други собири кои не се поврзани со изразување мислење или протест.

Врз основа на претходните проценки на законот, граѓанските организации се засегнати од следните прашања:

Закон за слободен пристап до информации
Пристапот до информации е клучен предуслов за поголема вклученост на граѓанските организации во процесите на креирање политики. Новиот закон за слободен пристап до информации е донесен во 2019 година и предвидува неколку новини кои се очекува да го подобрат пристапот до информации. Се заснова на принципите на максимална отвореност, проактивна обврска за објавување податоци, ограничен број ограничувања и процедури за олеснување на пристапот до информации. Со цел да се подобри спроведувањето, со новиот закон регулаторната комисија е трансформирана во агенција која има надлежност да ги санкционира и казни одговорните органи кои не го почитуваат законот.

Закон за референдум и други облици за непосредна демократија
Со овој закон се утврдува процедурата за иницирање, спроведување и распишување референдум (национален или локален), граѓанска иницијатива и градски собир. Иако граѓанските организации не ги користат често, тие остануваат значајна алатка за влијание врз политиките и одлуките и се од суштинско значење за демократијата. Во изминатиот период имаше неколку случаи кога граѓански организации иницираа локални референдуми.

Искуството од локалните референдуми покажа неколку проблеми со кои се соочуваат граѓанските организации при обидот да иницираат референдум за одредено прашање од јавно значење:

Закон за лобирање
Новиот Закон за лобирање е донесен во јуни 2021 година. Согласно овој закон, поведување на граѓанска иницијатива согласно закон, комуникација помеѓу здруженија и фондации основани согласно Законот за здруженија и фондации со органите на извршната и законодавната власт и органите на единиците на локалната самоуправа не се третираат како лобирање.

Деловник за работа на Владата
Деловникот за работа на Владата пропишува обврска на министерствата да ги објавуваат предлог-законите на својата веб-страница и на ЕНЕР за консултација (чл. 68-а). Рокот од 20 дена по објавувањето за заинтересираните страни (вклучувајќи ги и граѓанските организации) да дадат мислење, коментари и препораки е значително пократок во споредба со другите земји од регионот (на пример, триесетдневен период за консултации во Хрватска). Министерството во извештајот за проценка на влијанието на законските прописи ги наведува добиените коментари и доколку не ги прифати дава соодветно оправдување за тоа. Не постои обврска за објавување предлог-закони кои треба да се донесат по итна постапка.

Кодекс на добри практики за учество на граѓанското општество во процесот на креирање политики
Кодексот не е закон сам по себе, туку листа на незадолжителни препораки што Владата ги доставува до јавната администрација за вклучување и учество на граѓанското општество во процесот на креирање политики. Ја дефинира областа на соработка, видовите и фазите на соработка (информации, консултации, дијалог, партнерство) и инструментите (на пр. веб-страница на ЕНЕР, јавни настани итн.). Кодексот го одредува Одделението за соработка со граѓански организации при Генералниот секретаријат на Владата како клучна фокусна точка помеѓу граѓанските организации и јавната администрација.

Насоки за ПВР
Насоките и Методологијата се подзаконски акти на Деловникот за работа на Владата кои го насочуваат процесот на проценка на влијанието на регулативата. Слично на Кодексот за добри практики за учество на граѓанското општество во процесите на креирање политики, тие се издаваат во форма на меко право. Тие го регулираат процесот на проценка на регулаторното влијание на предложеното законодавство. Еден од клучните елементи на ПВР е процесот на консултации со засегнатите страни (вклучувајќи ги граѓанските организации) каде што се дадени неколку насоки за процесот на консултации. Меѓутоа, формулацијата на одредбите и која форма на консултации ќе се користи зависат исклучиво од дискреционото право на министерствата и другите тела. Во праксата не е невообичаено да се забележат неконстантни и различни пристапи за спроведување на процесот на ПВР меѓу различни министерства, но понекогаш дури и во рамките на истото Министерство за различни законски иницијативи.

Закон за младинско учество и младински политики
Овој закон е донесен во јануари 2021 година и има за цел да ги регулира формите на младински организации и учеството на младите во процесите на одлучување релевантни за нив. Ги дефинира критериумите за тоа што може да се смета за младинска организација, како и улогата и функцијата на националните младински чадор-организации и националното младинско собрание. Законот предвидува и формирање на национално советодавно тело за младински политики како и правна потврда на локалните младински совети. Допрва треба да се донесат подзаконските акти за негова имплементација, а законот сè уште не е целосно функционален.

Други закони релевантни за учество
Вклучувањето на граѓанските организации во процесот на креирање политики во одредени области е предмет на регулирање на конкретни закони. Иако развојот на граѓанските организации не е во фокусот на овие закони, законските решенија предвидени во нив може да имаат значително влијание врз потенцијалот на граѓанската организација да биде активен учесник во политичките и процесите на одлучување.

Покрај горенаведените закони, постојат дополнителни закони кои се однесуваат на вклучувањето на граѓанските организации во процесите на донесување политики и одлуки кои во помала мера се релевантни за овозможувачка средина во која би можела да делува една граѓанска организација. Тоа се:

 

На ова се надоврзува и потребата од правна сигурност – нејасните дефиниции и одредби може да бидат (зло)употребени од страна на владите заради таргетирање на граѓанските организации. Ова опфаќа широк опсег на закони со кои се уредуваат: основањето, регистрацијата, финансирањето, оданочувањето и учеството во процеси на донесување политики одлуки.

Во Република Северна Македонија, националното законодавство за граѓанските организации е составено од сеопфатна и доста хетерогена група закони, подзаконски акти, деловници, одлуки, како и акти на мекото право, како што се кодексите. Нормативната рамка за граѓанските организации генерално е во согласност со меѓународните стандарди, но постојат одредени прашања и предизвици кои имаат негативно влијание врз опкружувањето на граѓанското општество.

    НОРМАТИВНА, ИНСТИТУЦИОНАЛНА И ФИНАНСИСКА ПРАВНА РАМКА

    Основање, регистрација, статус и финансирање

    Закон за здруженија и фондации Како централен законски акт, Законот за здруженија и фондации (ЗЗФ) ги уредува начинот, условите и постапката за основање, регистрација и престанок на граѓанските организации, формите на граѓански организации, расположливите средства...Прикажи повеќе
    НОРМАТИВНА, ИНСТИТУЦИОНАЛНА И ФИНАНСИСКА ПРАВНА РАМКА

    Основање, регистрација, статус и финансирање

    Закон за здруженија и фондации Како централен законски акт, Законот за здруженија и фондации (ЗЗФ) ги уредува начинот, условите и постапката за основање, регистрација и престанок на граѓанските организации, формите на граѓански организации, расположливите средства, надзорот, статусните промени и статусот на организациите од јавен интерес. Усвоен во 2010 година со две помали измени во 2011 и 2016 година, ЗЗФ повеќе од 10 години обезбедува правна рамка за работењето на граѓанските организации во земјата. Неколку извештаи и проценки укажуваат на потребата од длабинска проценка и ревизија на ЗЗФ. Клучните прашања се наведени подолу.
    • Принципот на непартиско делување не е во согласност со клучната улога на граѓанските организации во демократските општества за унапредување на и учество во јавната дебата за сите прашања од јавен интерес.
    • Одредбите за организации од јавен интерес утврдени во законот не ја исполнуваат својата законска цел и не се применливи во пракса.
    • Недостаток на доволна јасност и прецизност во дефинирањето на критериумите според кои граѓанските организации можат да вршат стопанска дејност.
    • Законскиот извор за државно финансирање (чл. 49 ст. 2) им остава значително дискреционо право на Владата и на општините за утврдување на критериумите и постапката за распределба на средствата.
    • Законот не предвидува никакви обврски за државните органи за обезбедување поволна средина за поддршка на граѓанските организации.
    Закон за едношалтерски систем Со овој закон и со соодветниот подзаконски акт се уредуваат начинот, постапката и обрасците за упис на основање и/или законска промена во регистарот на други правни лица. Од друга страна, во Националната класификација на дејности се предвидени дејностите, профитни и непрофитни, кои треба да ѝ се доделат на секоја организација. Клучни прашања кои треба да бидат предмет на понатамошно разгледување во однос на овој закон и класификацијата се:
    • Обрасците и постапките се идентични за трговските, како и за други правни лица што создава проблеми во пракса;
    • Постапката за упис на основање и регистрација не дозволува одлучување по електронски пат;
    • Статусот на основачите на трговските субјекти и основачите на граѓанските организации во однос на процесот на регистрација е речиси идентичен што не е во согласност со законите што ги регулираат трговските друштва и граѓанските организации и може да предизвика проблеми во практиката;
    • Граѓанските организации во огромен број го користат генеричкиот код за дејности од Националната класификација (94.99 – Активности на други организации врз основа на членство што не е заведено на друго место) што влијае врз можноста за спроведување стопански дејности.
    Закон за игри на среќа и забавни игри Иако регулира неповрзана предметна област, овој закон е релевантен за граѓанските организации бидејќи обезбедува средствата собрани од приредување игри на среќа и забавни игри да се користат за финансирање на: национални инвалидски организации, нивните здруженија, здруженија за превенција на семејно насилство и Црвениот крст. Износот што треба да се распредели изнесува 50% од сите примени средства, но изнесува меѓу 60 и 120 милиони денари. Распределбата ја врши Владата врз основа на програма предложена од МТСП. Ова законско решение предизвика загриженост во смисла дали е најсоодветно за распределба на средствата. Ова се клучните идентификувани проблеми:
    • Ограничениот број и вид на организации кои можат да имаат корист од средствата;
    • Праксата покажа дека доделените износи се секогаш блиску до законскиот минимум кој не е повеќе од 6% од вкупниот приход;
    • Недостиг од конкурентен процес заснован на заслуги за распределба на средствата.
    Закон за инвалидски организации Законот за инвалидски организации го регулира статусот, специфичните услуги што ги даваат инвалидските организации и нивното финансирање. Законот содржи одредени законски одредби за инвалидските организации како специфична под=форма на граѓанските организации и ги пропишува критериумите за добивање таков статус. Законот, исто така, ја поставува рамката за националните инвалидски организации и за нивното финансирање. Постои одредена загриженост во врска со функцијата и статусот на овие организации и дали сегашниот модел најмногу одговара на интересите на лицата со попреченост. Во следната Стратегија за соработка и развој на граѓанското општество неопходно е да се планира подлабока анализа на законот.
    НОРМАТИВНА, ИНСТИТУЦИОНАЛНА И ФИНАНСИСКА ПРАВНА РАМКА

    Фискален статус и усогласеност со законските прописи

    Закон за сметководство за непрофитните организации Овој закон и неговите подзаконски акти воспоставуваат посебен сметководствен систем за непрофитните организации кој се разликува од сметководството за трговските друштва со цел да одговори на специфичните...Прикажи повеќе
    НОРМАТИВНА, ИНСТИТУЦИОНАЛНА И ФИНАНСИСКА ПРАВНА РАМКА

    Фискален статус и усогласеност со законските прописи

    Закон за сметководство за непрофитните организации Овој закон и неговите подзаконски акти воспоставуваат посебен сметководствен систем за непрофитните организации кој се разликува од сметководството за трговските друштва со цел да одговори на специфичните потреби на граѓанските организации. Со него се уредуваат начинот и условите за сметководство на непрофитните организации, видовите деловни книги и обработката на податоците, правилата за приходи и расходи, обврските за финансиско известување како и санкциите за непочитување. Неодамнешната проценка ги идентификува следните недостатоци на овој закон:
    • Заради недостигот од меѓународен стандард за сметководство за непрофитни организации, регулирањето на оваа област ѝ се препушта на државата, често неконзистентно, што има негативно влијание врз граѓанските организации, зголемени трошоци и проблеми со финансиските институции (банките);
    • Проблеми со пријавување приходи од стопански дејности;
    • Несоодветен контен план за непрофитни организации.
    Закон за донации и спонзорства Со овој закон се уредуваат критериумите и постапката за поттикнување донации и спонзорства во работи од јавен интерес преку даночни ослободувања. Иако законот е на сила речиси 15 години и беше менуван неколку пати, клучните предизвици во обезбедувањето на неговата ефикасност остануваат нерешени. Важечкиот закон не го дава потребниот поттик за зголемување на донации и спонзорства во областите од јавниот интерес. Со измените на законот треба да се решат следниве прашања:
    • Неконзистентна терминологија што се користи особено во однос на термините јавна служба и јавен интерес;
    • Неразумно долга и сложена административна постапка за добивање олеснување;
    • Јавниот интерес се одредува за конкретната донација, а не за примачот;
    • Неусогласеност меѓу јавниот интерес во контекст на овој закон и Законот за здруженија и фондации;
    • Законот не разликува профитни однепрофитни приматели на донации и спонзорства;
    • Рестриктивен пристап кон прекуграничната филантропија;
    • Недостасува пропорционалност помеѓу добиеното олеснување и регулаторниот товар.
    Закон за данок на добивка Во 2018 година беше донесена значителна измена на Законот за данок на добивка за граѓанските организации. Целта беше да се надмине долгогодишниот двосмислен статус на непрофитните субјекти во однос на пресметката и плаќањето на данокот кој во суштина е поврзан со добивката. Во него јасно беше наведено дека граѓанските организации не подлежат на овој данок за нивните приходи остварени од: членарини, трустови, фондации, донации, грантови, подароци итн. Меѓутоа, доколку граѓанските организации остваруваат приходи од стопанска дејност, тие се обврзани да платат данок на добивка во износ од 1% од вкупниот приход од стопанската дејност доколку приходот е поголем од 1.000.000 денари. Ова е значајно подобрување што овозможува спроведување на стопански дејности, но сè уште се неопходни дополнителни измени во ЗЗФ во однос на предусловите за вршење на стопански дејности и во законот и подзаконските акти за сметководство на непрофитните организации за документирање и известување за остварениот приход. Закон за данокот на личен доход Со овој закон се уредува утврдувањето на оданочливиот доход и обврската за плаќање данок на личен доход. Неодамнешните измени на овој закон во голема мера ја појаснуваат и подобруваат законодавната рамка релевантна за граѓанските организации за тоа што се смета даночен приход. Трансакциите поврзани со превоз, сместување, храна за настани организирани од граѓански организации со соодветна документација се ослободени од оданочување. Новиот закон од 2018 година и последователните измени генерално одговорија на потребата и барањата на граѓанските организации за изземање на одредени трансакции карактеристични за активностите на граѓанските организации (патни трошоци за обуки, сместување и освежување за време на работилници) од обврската за пресметување и плаќање данок на личен доход. Закон за данок на додадена вредност Ова е обврска на граѓанските организации како продавачи или купувачи на стоки и услуги кои подлежат на ДДВ, како и постапка за ослободување од ДДВ. Клучно прашање е пролонгирањето на постапката за ослободување од ДДВ што негативно влијае врз спроведувањето на проектите од страна на граѓанските организации кога таквото ослободување го бара донаторот. Законот не предвидува никакви даночни олеснувања за организациите од јавен интерес. Клучно прашање останува пролонгирањето на постапката за ослободување од ДДВ што негативно ќе влијае на спроведувањето на проектите од страна на граѓанските организации кога таквото ослободување го бара донаторот.
    НОРМАТИВНА, ИНСТИТУЦИОНАЛНА И ФИНАНСИСКА ПРАВНА РАМКА

    Вработување и волонтирање

    Закон за работни односи Ова е централниот закон со кој се регулираат правата и должностите на граѓанските организации како работодавачи кон вработените, како и кон државните институции. Генеричкиот пристап во дефинирањето на правата и обврските на работодавачот е соодветен за деловниот сектор, но не ги зема...Прикажи повеќе
    НОРМАТИВНА, ИНСТИТУЦИОНАЛНА И ФИНАНСИСКА ПРАВНА РАМКА

    Вработување и волонтирање

    Закон за работни односи Ова е централниот закон со кој се регулираат правата и должностите на граѓанските организации како работодавачи кон вработените, како и кон државните институции. Генеричкиот пристап во дефинирањето на правата и обврските на работодавачот е соодветен за деловниот сектор, но не ги зема предвид спецификите на граѓанските организации како вработени. Ова би можело да се реши преку колективен договор, но во отсуство на таков документ, Законот останува клучен документ со кој се регулира работниот однос. Тековниот процес (во рана фаза) на изработка на новиот Закон за работни односи е можност за подобрување на регулаторната рамка. Треба да се размисли за измена на критериумите за потпишување колективни договори за подобро да одговараат на спецификите на граѓанскиот сектор. Закон за безбедност и здравје при работа Овој закон ги поставува стандардите и обврските кон сите работодавци (вклучувајќи ги и граѓанските организации) во однос на барањата за безбедност и здравје при работа. Условите се задолжителни и непочитувањето на истите може да доведе до парични казни. Сепак, забележливо е дека стандардите се поставени за да одговараат на деловниот сектор. За граѓанските организации, исполнувањето на условите како што се безбедносни планови, документи и опрема може да биде скапо и да се одрази негативно на одлуката за вработување наспроти одлуката за користење договорни услуги. Закон за волонтерство Целта на овој закон беше да се поттикне волонтерството и да се обезбеди јасна и предвидлива рамка која ќе обезбеди почитување на правата на волонтерот. Го дефинира волонтерството, го разграничува од другите видови неплатена работа (стажирање) и ги уредува условите, начинот, правата и должностите и документацијата за волонтерската работа. Закон за осигурување во случај на невработеност Овој закон ги засега граѓанските организации поради една одредба (чл. 77) со која се регулираат критериумите според кои правото на паричен надоместок во случај на невработеност престанува доколку, меѓу другото, корисникот е основач на „трговско друштво или друг правен субјект“ (вклучувајќи и граѓанска организација). Други релевантни закони Постојат и други закони поврзани со нормативната, институционалната и финансиската рамка кои во помала мера се релевантни за овозможувачката средина во која функционираат граѓанските организации. Тоа се:
    • Законот за трговски друштва кој има супсидијарна примена на правилата за името на граѓанската организација како и на процесот на ликвидација на граѓанска организација,
    • Законот за парнична постапка со кој се уредува постапката за престанок на граѓански организации и решавање на спорови меѓу различни граѓански организации,
    • Законот за заштита на потрошувачите кој регулира специфични подоблици на граѓански организации кои се занимаваат со прашања за заштита на потрошувачите и претставува правна основа за финансирање,
    • и Законот за странци со кој се уредува постапката за добивање дозвола за престој за странски волонтери од странски персонал.

    Закон за јавни собири
    Со овој закон се уредува начинот на остварување на уставно загарантираното право на протест. Бидејќи граѓанските организации често прибегнуваат кон јавни протести како алатка за подигнување на гласот и загриженоста во врска со одредени политики, како и за други цели на застапување, поволното законодавство е суштинско за граѓанските организации да уживаат, без непотребно мешање, во слободата на собирање. Законот го дефинира значењето на поимот јавен собир и го разграничува од други собири кои не се поврзани со изразување мислење или протест.

    Врз основа на претходните проценки на законот, граѓанските организации се засегнати од следните прашања:

    • Должностите на организаторот на собирот не се доволно прецизно и јасно дефинирани во однос на: организирање на служба за обезбедување (чл. 4.1 ЗЈС), загрозување на личната безбедност (чл. 4.3 ЗЈС) и соодветните прекршочни санкции за непочитување;
    • Странците треба да бараат дозвола за организирање јавен собир (чл. 8 ЗЈС);
    • Пропишаните казни се релативно високи и може да ја обесхрабрат употребата на оваа демократска алатка.

    Закон за слободен пристап до информации
    Пристапот до информации е клучен предуслов за поголема вклученост на граѓанските организации во процесите на креирање политики. Новиот закон за слободен пристап до информации е донесен во 2019 година и предвидува неколку новини кои се очекува да го подобрат пристапот до информации. Се заснова на принципите на максимална отвореност, проактивна обврска за објавување податоци, ограничен број ограничувања и процедури за олеснување на пристапот до информации. Со цел да се подобри спроведувањето, со новиот закон регулаторната комисија е трансформирана во агенција која има надлежност да ги санкционира и казни одговорните органи кои не го почитуваат законот.

    Закон за референдум и други облици за непосредна демократија
    Со овој закон се утврдува процедурата за иницирање, спроведување и распишување референдум (национален или локален), граѓанска иницијатива и градски собир. Иако граѓанските организации не ги користат често, тие остануваат значајна алатка за влијание врз политиките и одлуките и се од суштинско значење за демократијата. Во изминатиот период имаше неколку случаи кога граѓански организации иницираа локални референдуми.

    Искуството од локалните референдуми покажа неколку проблеми со кои се соочуваат граѓанските организации при обидот да иницираат референдум за одредено прашање од јавно значење:

    • Потребниот праг од минимум 20 % потписи за поддршка на иницијативата за референдум од населението со право на глас во односната општина (чл. 36 став 1) е неоправдано висок и ги обесхрабрува граѓанските организации да ги промовираат локалните референдуми како алатка за демократско учество .
    • Поддршката од 20 % потписи што треба да се соберат за 15 дена, претставува непотребно оптоварување за граѓанската организација и делува како дестимулација за користењето на овие важни демократски алатки.

    Закон за лобирање
    Новиот Закон за лобирање е донесен во јуни 2021 година. Согласно овој закон, поведување на граѓанска иницијатива согласно закон, комуникација помеѓу здруженија и фондации основани согласно Законот за здруженија и фондации со органите на извршната и законодавната власт и органите на единиците на локалната самоуправа не се третираат како лобирање.

    Деловник за работа на Владата
    Деловникот за работа на Владата пропишува обврска на министерствата да ги објавуваат предлог-законите на својата веб-страница и на ЕНЕР за консултација (чл. 68-а). Рокот од 20 дена по објавувањето за заинтересираните страни (вклучувајќи ги и граѓанските организации) да дадат мислење, коментари и препораки е значително пократок во споредба со другите земји од регионот (на пример, триесетдневен период за консултации во Хрватска). Министерството во извештајот за проценка на влијанието на законските прописи ги наведува добиените коментари и доколку не ги прифати дава соодветно оправдување за тоа. Не постои обврска за објавување предлог-закони кои треба да се донесат по итна постапка.

    Кодекс на добри практики за учество на граѓанското општество во процесот на креирање политики
    Кодексот не е закон сам по себе, туку листа на незадолжителни препораки што Владата ги доставува до јавната администрација за вклучување и учество на граѓанското општество во процесот на креирање политики. Ја дефинира областа на соработка, видовите и фазите на соработка (информации, консултации, дијалог, партнерство) и инструментите (на пр. веб-страница на ЕНЕР, јавни настани итн.). Кодексот го одредува Одделението за соработка со граѓански организации при Генералниот секретаријат на Владата како клучна фокусна точка помеѓу граѓанските организации и јавната администрација.

    Насоки за ПВР
    Насоките и Методологијата се подзаконски акти на Деловникот за работа на Владата кои го насочуваат процесот на проценка на влијанието на регулативата. Слично на Кодексот за добри практики за учество на граѓанското општество во процесите на креирање политики, тие се издаваат во форма на меко право. Тие го регулираат процесот на проценка на регулаторното влијание на предложеното законодавство. Еден од клучните елементи на ПВР е процесот на консултации со засегнатите страни (вклучувајќи ги граѓанските организации) каде што се дадени неколку насоки за процесот на консултации. Меѓутоа, формулацијата на одредбите и која форма на консултации ќе се користи зависат исклучиво од дискреционото право на министерствата и другите тела. Во праксата не е невообичаено да се забележат неконстантни и различни пристапи за спроведување на процесот на ПВР меѓу различни министерства, но понекогаш дури и во рамките на истото Министерство за различни законски иницијативи.

    Закон за младинско учество и младински политики
    Овој закон е донесен во јануари 2021 година и има за цел да ги регулира формите на младински организации и учеството на младите во процесите на одлучување релевантни за нив. Ги дефинира критериумите за тоа што може да се смета за младинска организација, како и улогата и функцијата на националните младински чадор-организации и националното младинско собрание. Законот предвидува и формирање на национално советодавно тело за младински политики како и правна потврда на локалните младински совети. Допрва треба да се донесат подзаконските акти за негова имплементација, а законот сè уште не е целосно функционален.

    Други закони релевантни за учество
    Вклучувањето на граѓанските организации во процесот на креирање политики во одредени области е предмет на регулирање на конкретни закони. Иако развојот на граѓанските организации не е во фокусот на овие закони, законските решенија предвидени во нив може да имаат значително влијание врз потенцијалот на граѓанската организација да биде активен учесник во политичките и процесите на одлучување.

    • Во Законот за животна средина се вели дека здруженијата (не фондациите) кои работат на прашања поврзани со заштитата на животната средина се „загрижена јавност“ во контекст на законодавството за животна средина. Оваа одредба им дава право да ги оспорат одлуките на Министерството за прифаќање на плановите за животна средина, па дури и да бараат налог за забрана. Тие, исто така, може да ги оспорат интегрираните дозволи А и Б кои се задолжителни за секој субјект што може да ја загадува животната средина. Сепак, практичните искуства покажуваат дека постои потреба за засилување на гласот на граѓанските организации во областа на животната средина.
    • Законот за Народен правобранител ги вклучува граѓанските организации во Механизмот за граѓанска контрола, тело во рамките на институцијата Народен правобранител кое работи на следење на работата на јавното обвинителство за превенција и заштита од дела на тортура и нечовечко и понижувачко постапување од страна на полицијата или затворските власти.
    • Законот за им дава овластување на граѓанските организации да поведат судска постапка (actio popularis) за заштита од дискриминација која погаѓа поголем број луѓе. Со ова е поврзан и неодамна изготвениот нов Закон за парнична постапка каде што е предвидена нова посебна парнична постапка за заштита на колективните права и интереси. Оваа постапка ќе го зајакне статусот на граѓанските организации во судските постапки и нивната моќ да покренуваат предмети.
    • Законот за земјоделство и рурален развој предвидува формирање локални акциски групи (ЛАГ) како клучни чинители во локалниот развој на руралните области. Поголемиот дел од постоечките ЛАГ се регистрирани како здруженија и тие се регулирани со Правилникот за критериумите за упис во регистарот на локалните акциски групи.

    Покрај горенаведените закони, постојат дополнителни закони кои се однесуваат на вклучувањето на граѓанските организации во процесите на донесување политики и одлуки кои во помала мера се релевантни за овозможувачка средина во која би можела да делува една граѓанска организација. Тоа се:

    • Законот за извршување на санкции со кој се регулира пристапот на граѓанските организации до затворските установи заради следење и заштита на правата на лицата лишени од слобода.
    • Законот за заштита на природата со кој се регулира учеството на граѓанските организации во работата на Националниот совет за заштита на природата.
    • Законот за просторно и урбанистичко планирање, кој, иако експлицитно не ја предвидува улогата на граѓанските организации, обезбедува рамка за учество и влијание на јавноста во процесот на урбанистичко планирање.

     

    Закон за концесии и јавно приватно партнерство
    Со овој закон, меѓу другото, се уредуваат договорите за основање на јавно приватно партнерство како и други релевантни прашања поврзани со јавното приватно партнерство. Ги утврдува општите основни правила за воспоставување јавно-приватно партнерство каде што е овозможено делегирање на јавни услуги на приватни субјекти (вклучувајќи и граѓански организации). Законот не ги ограничува приватните партнери само на деловни субјекти и теоретски регистрирана граѓанска организација може да биде дел од таков договор.

    Закон за социјална заштита
    Законот за социјална заштита од 2019 година овозможува услугите за социјална заштита да им се доверуваат на здруженија (не фондации) и нивно овластување како даватели на социјални услуги. Аутсорсингот може да се врши на централно ниво, од страна на МТСП и на локално ниво, од страна на општините. Видовите услуги што граѓанските организации можат да ги вршат вклучуваат: социјални услуги дома (нега и лични асистенти), социјални услуги во заедницата (дневен престој, ресоцијализација итн.), дополнителна семејна грижа, информирање и упатување, стручна помош и помош и советување. Иако некои од услугите може да се вршат само врз основа на лиценцирање, во некои специфични случаи (на пример, засолништа) граѓанските организации мора да основаат посебна установа.

    Закон за бесплатна правна помош
    Овој закон им овозможува на граѓанските организации да добијат овластување за пружање примарна правна помош (правни информации, совети, упатување, пополнување формулари и други услуги) на сиромашните луѓе. Ги поставува критериумите за авторизација, видовите услуги што можат да ги пружаат, финансирањето и надзорот. За пружање услуги, граѓанските организации може да бараат надомест по исполнување на бараните критериуми или да аплицираат за грант поддршка. Министерството за правда еднаш годишно објавува јавен повик за поддршка на проекти кои се однесуваат на правна помош и пристап до правда.

    Други закони според кои граѓанските организации можат да пружаат услуги
    Постојат и некои други закони кои се однесуваат на граѓанските организации како даватели на јавни услуги кои во помала мера се релевантни за овозможувачка средина во која би можела да делува една граѓанска организација. Тоа се:

    • Законот за кој претставува правна основа за граѓанските организации да им пружаат услуги на жртвите на семејно и родово базирано насилство;
    • Законот за кој ја регулира улогата на граѓанските организации како даватели на услуги за цивилна заштита во случај на природни непогоди или други вонредни ситуации, можност за официјализирање на соработката со договор и кофинансирање;
    • Законот за заштита и благосостојба на животните кој обезбедува основа за поголема поддршка на граѓанските организации кои работат на правата на животните во јавните служби поврзани со благосостојбата на животните.

    Еден од предусловите за гарантирање на демократијата е да се обезбеди учество на граѓаните и на граѓанското општество во целина во донесување на политичките одлуки. Советот за соработка меѓу Владата и граѓанското општество (во натамошниот текст Советот) сам по себе претставува највисоко ниво на учество на граѓанските организации – партнерство помеѓу Владата и граѓанските организации. Следствено, Советот создава можност за инклузивни процеси на креирање политики и насочени политики за развој на граѓанското општество што ја демонстрира посветеноста на владите кон граѓанските организации и отворен дијалог меѓу двата сектора.

    ЕУ преку Насоките за ЕУ поддршка на граѓанското општество во земјите кандидати 2014-2020 го разгледува квалитетот на телата за соработка помеѓу Владата и граѓанските организации во однос на: застапеноста на граѓанските организации воопшто, како и застапеноста на помалите граѓански организации; видливост и достапност до изборните единици, за перцепцијата на Владата за квалитетот на овие структури и механизми и перцепцијата на граѓанските организации за овие структури и механизми.

    Советот е советодавно тело на Владата на Република Северна Македонија формирано со цел да ја промовира соработката и развојот на дијалогот со граѓанскиот сектор во земјата. Со 15 членови од јавните институции и 16 претставници од граѓанските организации, Советот активно иницира дискусии за прашања релевантни за граѓанското општество.

    Претставниците на граѓанското општество на Советот се избираат во отворена и транспарентна постапка која обезбедува претставување на група, платформа или граѓански организации и/или одредена експертиза во една од областите пропишани со Одлуката за формирање на Советот.

    Претставниците на Владата во Советот ги именува Владата од различни институции со цел да се обезбедат можности за дијалог и консултации во областа на развојот на граѓанското општество меѓу Владата и граѓанското општество.

    (Содржината и структурата, како и модалитетите на неговото дополнување со информации треба да бидат предмет на дискусија и договор со Советот)